Vị thuốc bán hạ quy vào kinh Tỳ, Vị, Phế. 

Do có tính táo (khô ráo) và ôn (ấm nóng), bán hạ đặc biệt hiệu quả trong việc trị đàm thấp – một chứng bệnh phổ biến trong Đông y.

Các dạng bào chế của bán hạ

Bán hạ có nhiều dạng chế biến khác nhau để giảm độc tính và tăng hiệu quả điều trị:

- Sinh bán hạ: Chưa qua chế biến, độc tính cao, chủ yếu dùng ngoài da.

- Pháp bán hạ: Tẩm nước cam thảo hoặc nước vôi để giảm độc, thường dùng trong bài thuốc chữa ho, đàm.

- Khương bán hạ: Chế với nước gừng, giúp ôn vị, trị nôn ói do lạnh.

- Thanh bán hạ: Ngâm với nước kiềm để giảm tính kích thích, thường dùng trị đàm nhiệt.

- Trúc lệ bán hạ: Chế với nước ép trúc nhự (măng tươi), trị nôn do nhiệt.

- Bán hạ khúc: Lên men cùng bột mì, dùng để kiện Tỳ, tiêu thực.

Ứng dụng lâm sàng của bán hạ

1. Trừ đàm thấp

Bán hạ là vị thuốc hàng đầu trong điều trị đàm thấp. Do Tỳ sinh đàm, Phế chứa đàm, nên khi đàm thấp tích tụ trong cơ thể sẽ gây ho, khó thở, chóng mặt, tức ngực.

Bài thuốc điển hình: Nhị Trần Thang (gồm bán hạ, trần bì, phục linh, cam thảo).

Ứng dụng thực tế:

Đàm thấp → Thêm thương truật, hậu phác.

Đàm nhiệt → Thêm đởm nam tinh, qua lâu.

Đàm hàn → Thêm can khương, tế tân.

Đàm thực (đàm do thức ăn khó tiêu) → Thêm lai phục tử, mạch nha.

Đàm uất trệ → Thêm hương phụ, thanh bì, uất kim.

Đàm thấp kèm âm hư → Thêm đương quy, thục địa (tạo thành bài Kim Thủy Lục Quân Tiễn).

2. Giảm ho, suyễn

Bán hạ không chỉ trừ đàm mà còn giúp khí đi xuống, nên rất hữu ích trong điều trị ho, suyễn.

Bài thuốc thường dùng:

Tam Ảo Thang hợp Tam Tử Dưỡng Thân Thang, thêm đương quy, bán hạ.

Trường hợp thực tế:

Một bệnh nhân hen suyễn cấp tính, khó thở, phổi đầy tiếng rít. Dùng bài thuốc trên, gia thêm tế tân, can khương, ngũ vị tử, chỉ sau 2 thang thuốc đã giảm suyễn đáng kể.

3. Cầm nôn

Bán hạ là vị thuốc hàng đầu trong điều trị buồn nôn, nôn mửa. 

Bài thuốc nổi tiếng:

Tiểu Bán Hạ Thang – trị nôn ói.

Bán Hạ Can Khương Tán – trị nôn do lạnh.

Hoàng Liên Cát Trần Trúc Nhự Thang – trị nôn do đàm nhiệt.

Hoàng Liên Thang – trị nôn do hàn nhiệt hỗn tạp.

Trường hợp thực tế:

Một cụ ông 90 tuổi, mỗi ngày nôn 300ml đàm nhớt trắng, uống thuốc Đông y nửa tháng không khỏi. Sau khi chỉ dùng Khương Bán Hạ 30g, Nhân Sâm 10g, nước gừng tươi 10ml, uống từng ngụm nhỏ, chỉ sau 1 ngày đàm giảm hẳn, 1 tuần ăn uống tốt hơn, 1 tháng thì khỏi hẳn.

4. Trị chóng mặt do đàm thấp

Chóng mặt do đàm thấp là tình trạng đàm ẩm tích tụ, cản trở lưu thông khí huyết lên não.

Bài thuốc:

Bán Hạ Bạch Truật Thiên Ma Thang – trị chóng mặt do đàm thấp.

Nếu kèm thủy thấp ứ trệ → Thêm trạch tả, tiên hạc thảo.

Hiệu quả nghiên cứu:

Bài thuốc gồm bán hạ, trạch tả, bạch truật, câu đằng có hiệu quả 95% trong điều trị bệnh Meniere.

5. Giảm đầy trệ, tiêu tích tụ

Bán hạ có tác dụng giảm đầy bụng, khó tiêu, đau dạ dày.

Bài thuốc nổi tiếng: Bán Hạ Tả Tâm Thang – chữa đầy bụng, khó tiêu.

6. Tiêu u bướu do đàm kết

Bán hạ giúp làm tiêu đàm kết, giảm u bướu do đàm thấp gây ra, đặc biệt là bướu giáp, u xơ tuyến vú, u bã đậu.

Bài thuốc: Hải Tảo Ngọc Hồ Thang.

Trường hợp thực tế:

Một bệnh nhân có 80 u bã đậu, dùng bán hạ, bạch giới tử, hải tảo, khổ bối tử, hạ khô thảo liên tục 40 thang, gần như toàn bộ khối u biến mất.

7. Hỗ trợ an thần, trị mất ngủ

Bán hạ giúp điều hòa âm dương, cải thiện chứng mất ngủ dai dẳng.

Bài thuốc: Bán Hạ Thang (trong Hoàng Đế Nội Kinh).

Trường hợp thực tế:

Một bệnh nhân mất ngủ hơn 1 năm, tự nhận là không thể ngủ, từng có ý định tự tử. Dùng bán hạ, hạ khô thảo, táo nhân, dạ giao đằng, hoàng liên, hoàng bá, chỉ sau 1 thang đã ngủ được 4 tiếng, sau 1 tháng khỏi hoàn toàn.

8. Dùng ngoài trị sưng viêm, mụn nhọt

Bán hạ sống có thể dùng ngoài để trị zona, mắt cá chân, mụn nhọt, bò cạp cắn.

Cách dùng:

Zona thần kinh → Dùng bán hạ, hùng hoàng, thiên nam tinh tán bột, bôi ngoài.

Mụn nhọt, áp xe → Dùng bán hạ tán bột, trộn lòng trắng trứng, đắp lên.

Bị bò cạp cắn → Hòa bột bán hạ với nước, bôi lên vết cắn.

Lưu ý khi dùng bán hạ

Không dùng cho người âm hư, tân dịch hao tổn, khô miệng.

Dùng liều cao khi an thần (trên 25g), dùng thấp khi hóa đàm (5-10g).

Không kiêng tuyệt đối với phụ tử, ô đầu (theo “18 phản”), nhưng cần thận trọng khi kết hợp.